AB TASARIM REFORMU

Ahmet Şinasi Başlı Bilkent Üniversitesi 4. Sınıf

Yeni AB tasarım mevzuatı, 18 Kasım 2024 tarihinde AB Resmi Gazetesi'nde yayımlanmış ve 8 Aralık 2024'te yürürlüğe girmiştir. Tüzükte yer alan söz konusu değişiklikler iki fazda uygulanacaktır. Tasarım reformunun amaçları arasında tasarım koruma sisteminin modernize edilmesi yer almaktadır. Mevzuat 20 yılı aşkın süredir yürürlükte olup bu süre zarfında güncellenmemiştir. Bu süreçte teknolojiler değişmiş, dolayısıyla hukukun da buna uyum sağlaması gerekmiştir.

2014 yılında Avrupa Komisyonu, Avrupa Birliği'ndeki tasarım koruma sisteminin genel işleyişine dair kapsamlı bir değerlendirme yapmış ve bu çalışmayı bir rapor ile tamamlamıştır. Değerlendirme, AB tasarım koruma sisteminin işleyişini analiz ederek mevcut güçlü ve zayıf yönlerini ortaya koymuştur. Sonuçlar, farkındalık eksikliğinin tasarım koruma sisteminin yeterince kullanılmamasının temel nedenlerinden biri olduğunu göstermektedir. Mevcut mevzuat, dijital çağa tam olarak uygun değildir ve özellikle yeni teknolojik gelişmelere yönelik çeşitli belirsizlikler barındırmaktadır. Grafiksel kullanıcı arayüzleri, ikonlar, dinamik tasarım görselleri ve 3D baskı teknolojileri gibi dijital unsurların tasarım koruması kapsamına alınıp alınamayacağı konusundaki belirsizlik başlıca sorun alanları olarak tespit edilmiştir (EC 2). 

Bununla birlikte, birleşik ürünlerin onarımında kullanılan bileşen parçalarının tasarım koruma hükümlerine tabi olup olmadığı da önemli bir tartışma konusudur. Mevcut düzenlemeler, yedek parça piyasasının kısmi uyum nedeniyle parçalanmış bir yapıya sahip olmasına yol açmaktadır. Bu durum, hukuki belirsizlik yaratmakta, rekabeti engellemekte ve hem üreticiler hem de tüketiciler açısından maliyetleri artırmaktadır (EC 2).

Belirsiz tanımlar ve güncelliğini yitirmiş tasarım görsel anlatım prosedürleri, sistemin etkinliğini azaltan diğer unsurlar arasındadır. Mevcut mevzuatta yer alan terminoloji ve kriterler, özellikle dijital tasarım dünyasındaki hızlı değişimlere ayak uydurmakta zorlanmakta, bu da hem başvuru sahipleri hem de uygulayıcılar açısından belirsizlik yaratmaktadır (EC 2).

Değerlendirme, ayrıca tasarım tescil sistemine ilişkin görsel anlatıma yönelik gereklilikler, birden fazla başvuru yapma koşulları ve ücret yapısı gibi belirli unsurların gereksiz idari yükler ve ek maliyetler oluşturduğunu, dolayısıyla sistemin verimliliğini azalttığını ortaya koymuştur. Başvuru sahipleri için yüksek maliyetler, karmaşık başvuru süreçleri ve uzun değerlendirme süreleri, tasarım koruma sisteminin daha yaygın kullanılmasını engelleyen başlıca etkenler arasındadır (EC 3).

Sonuç olarak, mevcut AB tasarım mevzuatı, dijitalleşme ve yeşil dönüşüm gibi çağdaş ihtiyaçlara tam anlamıyla yanıt veremeyip reform ihtiyacını kaçınılmaz hale getirmiştir. Sisteminin daha verimli, şeffaf ve erişilebilir hale getirilmesi amacıyla AB tasarım reformu süreci başlatılmıştır (EC 3).

Avrupa Komisyonu, reform sürecinin başında AB tasarım sistemi kullanıcılarına hangi değişiklikleri istediklerini sormuştur. Kullanıcıların %54'ü, kuralların daha açık ve şeffaf hale getirilmesini ve özellikle hangi unsurların tasarım korumasına konu olabileceğine dair netlik sağlanmasının önem taşıdığını vurgulamıştır. Katılımcıların %45'i, tasarım koruma sisteminin sunduğu avantajlar ve koruma yolları hakkında farkındalığın artırılması gerektiğini belirtirken, %35'i tescil prosedürlerinin AB genelinde daha uyumlu hale getirilmesini öncelikli görmüştür. Ayrıca, %24’ü tescil sürecinin daha basit ve kolaylaştırılmış hale getirilmesini, %18'i ise ücret seviyelerinin ve yapısının yeniden düzenlenmesini gerektiğini ifade etmiştir (Gailé). 

Hukuki belirliliğin sağlanması da reformun önemli hedeflerinden biridir. Neyin korunabileceği, nasıl korunacağı ve korumanın sınırlarının açıkça belirtilmesi gereklidir. Reform ayrıca sürecin basitleştirilmesini, tasarım korumasının daha erişilebilir hale getirilmesini, tescil prosedürlerinin uyumlaştırılmasını ve genel mevzuat ile daha iyi hizalanmasını amaçlamaktadır (Gailé).

Önceki tanımlarda dijital ortamda tasarımların korunmasına dair bir açıklık bulunmuyordu. Geleneksel anlayış, tasarımın yalnızca endüstriyel veya el işçiliğiyle üretilmiş fiziksel ürünleri kapsadığını öngörüyordu. Bu durum, örneğin ışık enstalasyonları veya yalnızca dijital ortamda var olan tasarımlar gibi fiziksel bir ürüne dönüşmeyen yaratımları belirsiz bırakıyordu. Yapılan değişiklikle, animasyonlar da tasarım kapsamında değerlendirilmiş ve “ürün” kavramı, fiziksel bir nesnede somutlaşsın ya da yalnızca dijital formda var olsun, tüm endüstriyel ve el yapımı ürünleri içerecek şekilde genişletilerek çağın gerekliliklerine uyum sağlanmıştır (Gailé).

Yeni düzenlemeler ile Tasarım hakkının konusu ve kapsamı netleştirilmiştir. Tescilli bir AB tasarımının görsel unsurlarının, tescil başvurusunda açıkça gösterilmeleri halinde koruma altına alınacağını öngörülmektedir. Ancak, bir ürünün tasarım özelliklerinin korunabilmesi için kullanım süresince sürekli olarak görünür olması şart değildir. Örneğin, bir kurabiyenin iç dolgusu yalnızca ısırıldığında görünse de korunabilir. Tescil başvurusunda ayrıntılı olarak belirtildiği durumda bu şekilde koruma altına alınması mümkündür (Gailé).

Tasarımın münhasır haklarının kapsamı, 3D baskıyı kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Tasarımın oluşturulması, indirilmesi, kopyalanması ve tasarımı içeren her türlü ortam ya da yazılımın başkalarına paylaşılması veya dağıtılması, ihlal kapsamında değerlendirilir. Tasarım hakkı sahibi, taklit ürünlerin AB topraklarından transit geçişini de engelleyebilir. Bunun yanında referans kullanımı ve yorum, eleştiri veya parodi amacıyla yapılan eylemler ihlal teşkil etmemektedir (EUIPO 6-7).

Yeni mevzuat yedek parça istisnasını kalıcı hale getirerek bu konudaki tartışmalara ve uyum eksikliğine nihayet son vermektedir. Bu değişiklik, özellikle otomobil endüstrisi için önemli bir adım teşkil etmektedir.

Yeni düzenleme, birleşik ürünlerin parçalarının yalnızca orijinal görünümünü onarmak amacı ve 'must match' olması durumunda AB tasarım koruması kapsamına girmeyeceğini belirtmektedir. Uygulama alanı daha netleşmiş olup, parçanın görünümünün yalnızca birleşik ürünün görünümüne bağlı olduğu durumlarda geçerli olacaktır. Ayrıca, yedek parça üreticilerinin ticari kökeni belirtme gibi yükümlülükleri bulunmaktadır. Ancak, üreticilerin, ürettikleri veya sattıkları parçaların sadece orijinal ürünün görünümünü onarmak amacıyla kullanılmasını sağlamaları gerekmemektedir (EUIPO 7).

Ayrıca başvurular basitleştirilip kolaylaştırılmıştır. Tüm başvurular artık doğrudan EUIPO'ya yapılacak ve ulusal ofisler aracılığıyla başvuru yapılması mümkün olmayacaktır. Sınıf birliği zorunluluğu kaldırılmış, başvuru başına 50 tasarım limiti getirilmiş ve bu sayede başvurular daha yönetilebilir hale getirilmiştir (EUIPO 7).

Hızlandırılmış hükümsüzlük süreci, tasarım tescillerinin geçerliliğini sorgulama işlemini daha hızlı ve basitleştirilmiş bir şekilde yapılmasını sağlayan bir yeniliktir. Bu, tasarım tescillerinin hükümsüz kılınmasını kolaylaştırarak süreci hızlandırır. Böylece hükümsüzlük talebi bir öncelikli mesele haline gelmiştir (Gailé). 

Farkındalığı artırmak ve ürünlerin pazarlanmasını kolaylaştırmak amacıyla, tasarım hakkı sahipleri daire içine alınmış "D" harfini tasarım işareti olarak kullanabilecek olması ise kanaatimce son önemli yeniliktir.

Sonuç olarak, bu reform ile tasarım koruması modernize edilmiş, netleştirilmiş ve güçlendirilmiştir. AB içinde tasarım korumasına erişim artırılmış, tasarım koruma sistemlerinin uyumu sağlanmış ve AB genelinde yedek parça koruma rejimindeki farklılıklar uyumlaştırılmıştır.

KAYNAKÇA

European Commission. Executive Summary of the Evaluation of EU Legislation on Design Protection. European Commission, 6 Kasım 2020, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020SC0265. Erişim tarihi: 3 Şubat 2025

European Union Intellectual Property Office. Summary of the Legal Reform of Designs: Phase I. European Union Intellectual Property Office, 2024, https://euipo.europa.eu/tunnel-web/secure/webdav/guest/document_library/contentPdfs/designs/design_legal_reform/Summary%20Designs%20LR_I%20Phase.FINAL_EN.pdf. Erişim tarihi: 3 Şubat 2025.

Sakalaite, Gailé. EU Design Legislative Reform. EUIPO, 17 Nisan 2024, https://euipo.europa.eu/knowledge/course/view.php?id=5213. Erişim tarihi: 3 Şubat 2025.